भुज पुनर्निर्माणबाट के सिक्ला नेपालले ?

रधानमन्त्रीको टोली गुजरातमा 

भीम गौतम / राजधानी
काठमाडौं, ११ फागुन

भारतको राजकीय भ्रमणमा रहेका प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली भूकम्पबाट क्षति भई छोटो समयमै पुनर्निर्माण गरिएको गुजरातस्थित भुज पुगेर नेपालको पुनर्निर्माण कार्यमा आत्मबल बढेको बताए । १२ वैशाखमा २०७२ मा भूकम्प गएपछि पुनर्निर्माणको चरणमा अघि बढिरहेका बेला प्रधानमन्त्री ओलीले भुजको अवलोकनपछि नेपालको पुनर्निर्माणका लागि आत्मबल बढेको बताएका हुन् ।

दृढताका साथ मिलेर काम गरे पुनर्निर्माण सफलताका सम्पन्न गर्न सकिँदोरहेछ भन्ने उदाहरण भुजमा देखिएको बताएका प्रधानमन्त्री ओली फर्केपछि नेपालमा के त्यो मोडेलजस्तै दु्रतगतिमा पुनर्निर्माण अघि बढ्ला त ? यो प्रश्न भने नेपालका लागि सबैभन्दा महŒवपूर्ण छ । नेपाल र भारतबिचको भूकम्पपछिको क्षतिमा धेरै समानता छन् तर कार्यान्वयन पक्षमा भने आकाश पताल फरक छ । नेपालमा १२ वैशाखमा ७ दशमलव ८ रेक्टरको भूकम्प आएको थियो भने १५ वर्षअघि अर्थात् सन् २००१ मा भुुजमा ७ दशमलव ७ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको थियो । भूकम्पका कारण भुजमा १८ हजार ६ सयको ज्यान गएको थियो भने नेपालमा त्योभन्दा आधा झन्डै ९ हजारको ज्यान गएको छ ।

भूकम्पबाट भुजमा ४ लाख घर ध्वस्त भएका थिए भने करिब ५ खर्ब ५० अर्ब डलरको क्षति पुगेको थियो । नेपालमा पनि प्रारम्भिक रूपमा अहिले पूर्ण रूपमा ६ लाख घर क्षति भएको तथ्यांक सार्वजनिक भएको छ । तर, अहिले भइरहेको डिजिटल सर्भे निष्पक्ष भए त्यो संख्या झन्डै ४ लाखमा झर्ने अनुमान सरकारी अधिकारीहरूको छ । आर्थिक रूपमा हेर्ने हो भने पनि नेपालको क्षति ५ खर्ब १७ अर्ब छ । पुनर्निर्माणका लागि करिब ६ खर्ब ७० अर्ब आवश्यक रहेको देखाएको थियो ।

सहायता जुटाउन सरकारले १० असारमा गरेको दाता सम्मेलनबाट झन्डै ४ खर्बको प्रतिबद्धतासमेत आएको छ ।

दुई वर्षको अवधिमा झन्डै २ अर्ब डलर खर्च गरी सम्पूर्ण भत्किएका भौतिक संरचनाहरूको पुनर्निर्माण गरेको गुजरात राज्यले जनतालाई साथमा लिएर तिन वर्षभित्र पुरै पुनर्निर्माण गरेर भुजको काँचुली फेर्न सफल भएको थियो । चर्चित मानिने भूकम्पपछिको भुज मोडेलको नेतृत्व तत्कालीन गुजरातका मुख्यमन्त्री एवं हाल भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले गरेका थिए । ‘भूकम्पपछिको गुजरात मोडेलबाट नेपालले सिक्नुपर्ने धेरै पाठ छन्,’ भूकम्पपछिको पुनर्निर्माणका लागि गठित राष्ट्रिय भूकम्प प्राधिकरणका पूर्वप्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सीईओ) डा. गोविन्दराज पोखरेलले भने, ‘पुनर्निर्माणमा तत्काल निर्णय र कार्यान्वयन, गुणस्तरीयतामा ध्यान मुख्य सिक्नुपर्ने पाठ हुन् ।’

उनका अनुसार गुजरात पुनर्निर्माणमा मुख्यतया स्थानीय जनता र निजी क्षेत्रलाई परिचालन गरिएको थियो । गैरसरकारी संघ÷संस्था निषेधजस्तै छ । तर, नेपालमा भने तत्काल निर्णय र कार्यान्वयनमा सबैभन्दा ढिलाइ छ भने सबैभन्दा बढी पुनर्निर्माणको काममा गैरसरकारी संघ÷संस्थाको सक्रियता छ । सर्भेको काममै गैसस परिचालन गरिएको छ । यसका कारण पनि पुनर्निर्माणमा ढिलाइ भएको सरकारी अधिकारीहरू बताउँछन् । प्राधिकरणका कायममुकायक सचिव मधुसूदन अधिकारी पनि भुजबाट धेरै पाठ सिक्न सकिने बताउँदै भुजको पुनर्निर्माणमा संलग्न विज्ञहरूलाई बोलाएर उनीहरूको अनुभवका आधारमा पुनर्निर्माण नीति र कार्ययोजना बनाइएको बताउँछन् । ‘भूकम्पपछिको भुज पुनर्निर्माणमा संलग्न विज्ञहरूलाई बोलाएर जानकारी लिई त्यसलाई नीति ल्याउँदा ध्यान दिएका छौं, पाकिस्तानको पुनर्निर्माणमा संलग्न विज्ञको अनुभवलाई समेत समेटेका छौं,’ उनले भने, ‘प्रधानमन्त्री र प्राधिकरणका सीइओले नै अवलोकन गरेपछि अझ कार्यान्वयनमा सहज हुन्छ ।’

नेपालमा भूकम्प गएको नौ महिनापछि अर्थात् पुसभित्र मात्र बल्ल राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरण पायो भने अझै कर्मचारीहरूको पूर्ण व्यवस्थापन भएको छैन । प्राधिकरणका कायममुकायक सचिव अधिकारी प्राधिकरण गठनमा ढिलाइ भएको र अझै कर्मचारी पूर्णता नभएको स्विकार्छन् । ‘१० पुसमा प्राधिकरणमा सीईओ नियुक्ति भयो भने २७ पुसभित्र पूर्णता पायो, यसमा ढिला भएकै हो,’ उनले भने, ‘३ माघमा २ सय ८ कर्मचारी मागेका थियौं तर अहिलेसम्म ३० जना मात्र सरकारले उपलब्ध गराएको छ ।’ आर्थिक वर्ष २०७२÷७३ को बजेटमा प्राधिकरणमार्फत ७४ अर्ब र विभिन्न सरोकारवाला मन्त्रालयमार्फत खर्च गर्ने १७ अर्ब गरी ९१ अर्ब छुट्याइएको थियो । दुई वर्षमा २ खर्ब खर्च भएको थियो भुजमा तर नेपालमा भूकम्प गएको ११ महिना पुग्दा पुनर्निर्माणको खर्च शून्य छ ।

गत २ माघमा भूकम्पछिको पुनर्निर्माण महाअभियान शुभारम्भ गरेको प्राधिकरण एक वर्षपछि १२ वैशाखबाट पूर्ण रूपमा पुनर्निर्माण अघि बढाउने घोषणा गरेको छ । यसको पूर्वतयारीका लागि १२ फागुनदेखि दोलखामा स्रोत केन्द्र स्थापना गर्ने कार्यक्रम भए पनि विडम्बना मंगलबार अर्थात् ११ फागुनसम्म प्राधिकरणले बजेटसमेत पाएको छैन । ‘अर्थ मन्त्रालयसँग ७४ अर्ब माग गरेका छौं तर पाएका छैनांै,’ प्राधिकरणका कामु सचिव अधिकारीले राजधानीसँग भने, ‘यसका कारण पुनर्निर्माण अघि बढाउन समस्या परेको छ ।’ स्रोतका अनुसार पुनर्निर्माण प्राधिकरणले अर्थ मन्त्रालयका अधिकारीहरूसँग सल्लाह नगरी बजेटको काम अघि बढाएको भन्दै उनीहरू असन्तुष्ट छन् ।

केन्द्रीय स्तरमा पुनर्निर्माणका लागि संयन्त्र बनाएर भुजमा सरकारी निकायमार्फत नै पुनर्निर्माण अघि बढाइएको थियो तर नेपालमा सम्बन्धित मन्त्रालयहरूलाई कार्यान्वयन निकाय माने पनि अहिले १ सय ५० स्रोत केन्द्र स्थापनालाई समेत जोड दिइएको छ । गुजरात पुनर्निर्माणका जानकारका अनुसार पाँच वर्षसम्म गुजरातमा उद्योगधन्दा, कलकारखाना सञ्चालनमा कुनै प्रकारको शुल्क राज्यलाई बुझाउनुनपर्ने गरी करमुक्त क्षेत्रका रूपमा अघि सािएको थियो । जसका कारणले आर्थिक रूपमा धराशायी हुने अवस्थामा पुगेको गुजरातमा ३ सय नयाँ कम्पनी आएका थिए भने यसले रोजगारी अभिवृद्धिका साथै कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा समेत वृद्धि भएको थियो । यही अवधिमा जलविद्युत् उत्पादनलाई महŒव दिँदै सरकारले सहुलियत ऋण दिएको थियो भने सि“चाइ, मल, बीउ उपलब्ध गराउने कार्यलाई थप सहजीकरण गरिएको थियो । नेपालमा भने पुनर्निर्माणको नीति र कार्ययोजनाले भूकम्पबाट क्षतिग्रस्त संरचनाहरूको पुनर्निर्माण तथा उत्पादनशिल क्षेत्रहरूमा समेत केही राहतका कार्यक्रम त ल्याइएको छ तर नयाँ लगानी भिœयाउन अझै ठोस कार्यक्रम ल्याउन सकेको छैन ।

भुजमा ई–गभर्नेन्सको सिद्धान्तलाई आत्मसात् गरेकाले समयको बचतका साथै भष्टाचारमा कमी आए पनि नेपालमा यसबारे समेत दातादेखि नागरिकलाई समेत सरकारले ग्यारेन्टी गर्न सकेको छैन । ‘भुजमा जस्तो नीति र कार्ययोजना बनेका छैनन्, तत्काल निर्णय र कार्यन्वयनमा समेत विज्ञभन्दा बढी राजनीति व्यक्ति भएको संयन्त्र रहेकाले तत्काल निर्णय गर्न सक्ने सम्भावना कम छ,’ राष्ट्रिय योजना आयोगका एक अधिकारीले भने, ‘दाताहरूले दिएको रकम दुरुपयोग हुनबाट जोगिन्छ र गैससहरूले लक्षित वर्गसम्म प्रभावकारी रूपमा कार्यक्रम पु¥याउँछन् भन्ने कुराको कुनै ग्यारेन्टी छैन ।’ प्राधिकरणका कामु सचिव अधिकारी भने पछिल्लो समयमा दु्रतगतिमा पुनर्निर्माण कार्य अघि बढेको र निर्णय प्रक्रियामा कुनै ढिलाइ नभएको बताउँछन् ।

प्रधानमन्त्रीको भव्य स्वागत

भूकम्पपछिको पुनर्निर्माणको अवलोकन गर्न पुगेका प्रधानमन्त्री केपी ओली शर्मा ओलीलाई गुजरातको भुज क्षेत्रमा भव्य स्वागत गरिएको छ । मंगलबार गुजराज क्षेत्रको अवलोकन गर्न जाने क्रममा उनी नेतृत्वको टोलीलाई विमानस्थलदेखि नै भव्य स्वागत गरिएको हो ।

प्रधानमन्त्री ओलीको स्वागतमा गुजरातको परम्परागत झाँकी प्रदर्शन गरिएको थियो । गुजरातकी मुख्यमन्त्री आनन्दीबेन पटेलले प्रधानमन्त्री ओलीको स्वागत गरेकी थिइन् । अवलोकनका क्रममा प्रम ओली नेतृत्वको टोलीले राज्यका गभर्नर, मुख्यमन्त्री पटेललगायतसँग भेट गरी पुनर्निर्माणबारे जानकारी लिएको राससले जनाएको छ ।

http://rajdhani.com.np/article/0204293001456273806